Index des commentateurs A-G
LAMBIN, DENIS - LAMBINUS, DIONYSIUS (1519-1572)Notice d’Astrid QuillienNé vers 1519 à Montreuil-sur-Mer dans une famille de serruriers-horlogers, Denis Lambin vint à Paris vers quinze ans, où il entra au service de la famille le Clerc du Tremblay tout en étudiant au collège du Cardinal Lemoine (avec Pierre Galland notament), puis au collège de Coqueret, où il suivit avec Ronsard et Baïf les cours de Dorat. Vers 1545, il vint étudier le droit à Toulouse où il rencontra Turnèbe et tout un cercle de juristes humanistes. En 1547, il devint l’assistant de latin et de grec de Laurent Strozzi, évêque de Béziers, qui le recommanda probablement au cardinal de Tournon, avec qui il partit en 1549 en Italie. Il put alors consulter les manuscrits qui lui permirent notamment d’élaborer son
Horace, mais aussi rencontrer de nombreux savants lettrés et des philologues. Après la publication de son édition d'Horace, en 1561, il obtint la chaire d'éloquence latine au Collège Royal, puis il devint : « lecteur royal » de grec en 1562. Denis Lambin meurt en 1572, peu après l’assassinat de son ami Ramus lors de la Saint-Barthélemy.
Auteur de multiples commentaires et traductions d’auteurs tant grecs que latins, Lambin est surtout célèbre pour ses éditions de Lucrèce et d’Horace. Il édite ce dernier
à Lyon, chez de Tournes, en 1561, en le dédiant à Charles IX et au cardinal de Tournon ; il y présente notamment les variantes de onze manuscrits (trouvés à Rome et à Lyon). Une seconde édition de son
Horace voit le jour à Paris, chez Macé, en 1567, après un travail mené sur six autres manuscrits trouvés à Paris ; l’ouvrage connaît encore une troisième édition augmentée, posthume, en 1579. Le commentaire de Lambin a connu un vif succès en France comme à l’étranger dès sa parution (voir l’éloge de Turnèbe dans ses
Adversaria). Pour l’établissement du texte, Lambin se montre prudent et nuancé : il s’appuie sur différents manuscrits, qu’il confronte pour choisir en général la leçon la plus cohérente, mais il fonde aussi ses émendations sur l’observation de l’usage classique, poétique, voire proprement horatien de la langue. Dans son commentaire, qui consiste souvent en une justification développée de son choix de leçon, Lambin ne cherche
pas à expliquer l’intégralité du texte d’Horace, mais il en élucide certains mots ou expressions choisis, à la lumière du grec notamment, de manière efficace, sans digression ; il donne parfois l’impression de s’adresser à des savants qui connaissent les enjeux du texte. Son commentaire paraît en outre ancré dans l’actualité, comme le miroir d’une époque marquée par son goût pour un savoir encyclopédique et la polémique : il exploite par exemple la « nummomania » des années 1550, s’appuie sur le droit ou la médecine pour expliquer Horace ; il prend aussi position dans la querelle du titre de l’épître aux Pisons, mais aussi en faveur de la langue française (en insérant notamment dans son édition de 1567 deux passages de la
Franciade de Ronsard, traduite par Dorat).
Œuvres de Denis Lambin :
- Éditions et commentaires
Horace :
Q. Horatus Flaccus, ex fide atque auctoritate decem librorum manuscriptorum, opera D. Lambini,… emendatus ab eodemque commentariis copiosissimis illustratus, nunc primum in lucem editus, Lyon, De Tournes, 1561 [2 tomes en 1 vol. in-4°, dont le titre du 2d est :
Q. Horatii Flacci Sermonum libri quattuor, seu Satyrarum libri duo, Epistolarum libri duo a D. Lambino… emendati… BN : YC- 656].
version numériséeQ. Horatus Flaccus, sex abhinc annos ex fide atque auctoritate complurium librorum manu scriptorum opera D. Lambini… emendatus,… ab eodemque commentariis… explicatus et tum primum in lucem editus nunc ab eodem recognitus Paris, J. Macé, 1567 [Maz. : 10535 A, B].
version numériséeCicéron : M. T. Ciceronis opera omnia quae exstant a D. Lambino,… emendata. Eiusdem D. Lambini annotationes, seu emendationum rationes, singulis tomis distinctae, Paris, Rouille, 1565-1566, excudebat F. Praevotius anno 1566 [4 tomes en 2 vol. in-fol, comprenant I. (Opera Rhetorica); II. Tomus secundus operum M. T. Ciceronis omneis eius orationes complectens ; III. Tomus tertium M. T. Ciceronis omneis eius epistolas complectens ; IV. Tomus quartus operum M. T. Ciceronis philosophicos eius libros complectens. BN : X- 911- 912]. M. T. Ciceronis Epistolae ad Atticum, ad M. Brutum, ad Q. fratrem cum correctionibus Manutii, verba graeca latine reddita. In easdem doctiss. viri D. Lambini annotationes, Anvers, C. Plantin, 1567 [BN : RES P- Z- 2233, in-16].M. T. Ciceronis de Officiis libri III ; Cato maior, vel de Senectute ; Laelius, vel de Amicitia ; Paradoxa stoicorum sex ; Somnium Scipionis, ex libro sexto de Rep. ; et in his animadversa quaedam, post D. Lambini editionem, ab Jo. Cauchio, C. Valerio et Gu. Cantero,… annotationes P. Manutii in marginae adscriptae. Accesserunt quoque D. Lambini in eosdem libros breves annotationes, Anvers, C. Plantin, 1568 [BN : RES- E*- 510, in-8°]. Ciceronis de Oratore libri III, Orator, de Claris oratoribus, cum annotationibus D. Lambini, Venise, Alde, 1569 [BN : X- 17041, in-8°]. Rhetoricum ad C. Herennium libri III, incerto auctore. Ciceronis de Inventione libri II, Topica ad Trebanium, Oratoriae partitiones. Cum annotationibus D. lambini,…Annotationes seu emendationum rationes D. Lambini,… in Cornifici libros III Rhetoric. ad Herennium, Venise, Alde, 1569 [2 tomes en 1 vol. in-8°; BN : X- 17045].Cornelius Nepos :
Aemilii robi, seu Cornelii Nepotis, liber de excellentium imperatorum, a Dionysio Lambino,… compluribus locis emendatus et commentariis explicatus, nunc primum in lucem editus, Paris, J. Bienne, 1569 [ex. de Claude Du Puy, avec
ex dono de Lambin, cote BN : RES P- J- 22 (1), Maz. : A.14399, in-4°] et Paris, P. L’Huillier, 1569 [BN : J- 3552].
Démosthène :
Opera omnia, Paris, 1570 [BN : X- 725 ; Maz : 154.A2 (double), in-fol].
Lucrèce :
Titi Lucretii Cari de Rerum natura libri sex, a D. Lambino… ex auctoritate quinque codicum manuscriptorum emendati…et… commentariis illustrati, Paris et Lyon, G. Rouille et P.G. Rouille, 1563 [BN : YC- 545, in-4°].
Titi Lucretii Cari de Rerum natura libri VI (avec la vie de Lucrèce et un index), Paris, Jean Bienne, 1570 [Maz : 10532].
Plaute :
M. Accius Plautus ex fide atque auctoritate complurium librorum manuscriptorum opera D. lambini, … emendatus, ab eodemque commentariis explicatus et nunc primum in lucem editus. Adiecta sunt Plautina loca ex antiquis grammaticis collecta, et ex commentario antiquarum lectionum Justi Lipsii multorum Plauti locorum illustrationes et emendationes, Paris, J. Macé, 1576 [BN : YC- 4, in-fol].
- Leçons inaugurales
Oratio pridie quam Homeri Iliadis librum A explicare inciperet habita (prononcé le 13 janvier 1562), Paris, André Wechel, 1562 [BN : X- 3431 (1), in-4]).
Oratio postridie idus decembris pridie quam Philippicarum Demosthenis explicationem orsus est anno 1562, in aula gymnasii samarobrinensis habita, in qua primum publicam calamitatem deplorat, deinde privatum suum incommodum casumque adversum commemorat, postremo pauca de re et de Olynthiacis orationibus a quibus initium fecit, praefatur, Paris, Martin le Jeune, 1563 [BN : X- 3431 (2), in-4°].
Duae Orationes…habita altera XII. kal. maias, altera tertio nonas octobris anno 1563 (contenant la praelectio avant l’explication du livre II de la Rhétorique d’Aristote, prononcée le 20 avril 1563, et l’Oratio de discendo et ab optimis discendo, prononcé avant l’explication du Sur l’Ambassade de Démosthène, le 5 octobre) Paris, Martin le Jeune, 1563 [BN : X- 3431 (3), in-4°].
Oratio de laudibus litterarum, habita… pridie quam nobileis Aeschinis in Ctesiphontem et Demosthenis pro Ctesiphonte orationes… explicare inciperet (prononcé le 16 octobre 1564), Paris, chez la veuve de G. Morel, 1564 [BN : X- 3431 (4), in-4°].
Oratio de philosophiae moralis laudibus oratio…habita… pridie quam libros Aristotelis de Moribus ad Nicomachum explicare inciperet (prononcé le 16 octobre 1565), Paris, Jean Bienne, 1565 [BN : X- 3431 (8), in-4°].
Oratio de rationis principatu et recta institutione habita idib. octobris anno MDLXVI, in gymnasio Samarobrinensi, pridie quam libros quinque posteriores Aristorelis de moribus ad Nicomachum explicare inciperet (prononcé le 15 octobre 1566), Paris, Jean Bienne, 1566 [BN : X- 3431 (5), in-4°].
De lis qui primi litteras graecas et philosophiam peripapeticam, iussu Francisci I., Lutetiae docuerunt, et de gymnasio, in quo primum barbaries et ignorantia bonarum litterarum ex universa Gallia exterminata est, et de recta pronuntiatione linguae graecae oratio habita in gymnasio carinalitio anno 1567…, Paris, I. Charroine, 1567. [BN : X-7013 (3), in-8°].
De philosophia cum arte dicendi coniugenda oratio habita in gymnasio samarobrinensi, a. d. VII. idus ianuarias anno 1568, pridie quam orationem Aeschinis explicaret (prononcé avant l’explication du Sur l’Ambassade d’Eschine, le 7 janvier 1568), Paris, Jean Bienne, 1568 [BN : RZ- 1577, in-4°].
Oratio ad 7 id. novembris habita, habita pridie quam librum III. Aristot. de Rep. optime administranda explicaret, qua in oratione primum regis erga se beneficium commemorat, deinde, qua ratione hoc munus eb eius maiestate impetravit, exponit…(discours tenu le 7 novembre 1570, dans lequel Lambin rappelle les bienfaits du roi à son égard et la façon dont il a obtenu la fonction de traducteur royal), Paris, Jean Bienne, 1570 [BN : 4- LN27- 26428, in-4°].
Oratio in gymnasio cardinalitio, a.d. VIII id. maias anno 1570 [De Ciceronis oratione pro Milone], Paris, D. a Prato., 1570 [BN : X- 18375 (1), in-8°].
De utilitate linguae graecae et recta Graecorum latine interpretandorum ratione, oratio habita… pridie quam Demosthenis orationem katʹ Ἀristokratous explicare inciperet (prononcé le 22 octobre 1571), Paris, Jean Bienne, 1572 [BN : X- 3431 (10), in-4°].
Orationes decem varii subiecti (contenant la plupart des principaux discours de Lambin), Paris, 1562-1572. [Mazarine : 10314].
- Traductions
Alcinous
Alcinoi, … Elementa atque initia… a Dionysio Lambino, … in latinum sermonem conversa. Accesserunt eiusdem Lambini scholia… Postremo additus est et contextus verborum graecorum…, Paris, J. Bienne, 1567. [BN : R- 6816 ; Maz. 14129, in-4°]
Aristote
Aristotelis,… de Moribus ad Nicomachum libri decem, nunc primum e graeco et latine et fideliter, quod utrunque querebantur omnes praestitisse adhuc neminem,a Dionysio Lambino expressi. Eiusdem D. Lambini in eosdem libros annotationes, Venise, V. Valgrisius, 1558 [BN : 8- R- 16028, in-8°].
Aristotelis,… de Moribus ad Nicomachum libri decem, olim e graeco… a Dionysio Lambino expressi, nunc de integro ab eodem recogniti. Eiusdem D. L. in eosdem libros annotationes, Paris, chez la veuve de G. Morel, 1565 [BN : E*- 240, in-4°].
Aristotelis,… de Moribus ad Nicomachum libri decem, in quibus latina graecis, Dionysio Lambino interprete, eregione respondent… annotationibus Lambini novisque Zuinggeri scholiis illustrantur, opera et studio Theodori Zuiggeri, … Adiecta sunt fragmenta quaedam Pythagoreorum vetustissima, ex emendatione et versione Gul. Canteri…, Bâle, J. Oporinus et E. Episcopus, 1566 [BN : E*- 239, in-4°].
Aristotelis de Reipublicae bene administrandae ratione libri octo, a D. Lambino, … latini facti, Paris, J. Bienne, 1567 [BN : 4- E*- 37 (2), in-4°].
Aritotelis Politicorum libri octo, ex D. Lambino et P. Victorii interpretationibus…graecolatini, T. Zuigeri argumentis atque scholiis, tabulis quinetiam in tres priores libros illustrati, Victorii commentariis perpetuis declarati. Pythagoreorum veterum fragmenta politica, a Jo. Spondano conversa et emendata, Bâle, E. Episcopus, 1582 [BN : R- 638, in-fol].
Orateurs grecs
Orationes Aeschinis et Demosthenis inter se contrariae a D. Lambino,… in latinum sermonem conversae…, Paris, chez la veuve de G. Morel, 1564 [Maz. : 10314, 5e pièce].
- Soterion et éloges funèbres
Ad Michaelem Hospitalem,… ob salutem ei restitutam… carmen, publication S. l. n. d. [Richelieu/mss occidentaux/mag : Dupuy – 810, fol.103].
In Adr. Turnebi, regii philosophiae professoris clarissimi, obitum, naenia, D. Lambino… auctore (éloge funèbre de Lambin et F. Morel à Turnèbe), Paris, F. Morel, 1565 [BN : YC- 1751 (1), in-4°].
…Clarissimo… viro Francisco Turnonio… cardinali, Paris, 1558. [BN : X-3431 (71)].
- Correspondance
M. Antonii Mureti, …Epistolae…ad Dionysium Lambinum et huius vicissim ad illum… in quarum nonnullis authorum aliquot loci emaculantur et explicantur…, Paris, M. Locqueneub, 1578 [BN : RES- X- 2479, in- 16].
Trium disertissimorum virorum praefationes ac epistolae familiares aliquot : Mureti, Lambini et Regii, Paris, Gilles Maugier, 1578 [B.M. Versailles : FA in-12 E 229 F].
Lettres galantes de Denys Lambin, 1552-1554, texte établi, traduit et annoté par H. Potez, Paris, J. Vrin, 1941 [BN : 4- Z- 3394 (6), Gr. in-8].
- Suppléments
Emendationum rationes in libros epistularum M. T. Ciceronis ad familiareis, Paris, 1577 [BN : FB- 18050; in-8°].
Ciceronis vita ex eius operibus collecta, Cologne, 1578 [BN : FB- 18995 ; Maz : 20566, in-8°].
Sources secondes :
Sur les éditions de Lambin d'Horace voir Œuvres d'Horace, éd. Lemaire, 1831, III, p.61 et éd. F. Plessis, Paris, 1924, reprint Olms, Hindelsheim, 1966.
Chomarat J., Prosateurs latins en France à la Renaissance, Paris, Presses de l’U. de Paris-Sorbonne, 1987, p.445-449.
Espiner-Scott, J., « Notes sur le cercle de Henri de Mesmes et son influence », Mélanges offerts à M. Abel Lefranc, Paris, 1936, p. 354-361.
Ford P., De Troie à Ithaque, réception des épopées homériques à la Renaissance, Genève, Droz, 2007, p. 228-233.
Girot J.-E., notice dans la réédition du Grente, Dictionnaire des lettres françaises, le XVIe s., Paris, Fayard, 2001.
Goujet C., Mémoire historique et littéraire sur le collège royal de France, Paris, 1758, I, 462 et s. et II, 352 et sq.
Grafton A., Joseph Scaliger, Oxford, 1983.
La France des Humanistes : Hellénistes I, répertoire établi par J.-F. Maillard, J. Kecskemeti, C. Magnien, M. Portalier, Turnhout, Brépols, 1999.
Le Collège de France 1530-1930, par A. Lefranc, P. Langevin, C. Matignon et alii, Paris, PUF, 1932.
Lefranc A., Histoire du collège de France, Paris, 1893.
L’Europe des Humanistes. XIVe-XVIIe siècles, répertoire établi par J.-F. Maillard, J. Kecskeméti et M. Portalier, Turnhout, Brépols, vol. I-IV, 1991-199.
Linton C. Stevens, « Denis Lambin : Humanist, Courtier, Philologist, and Lecteur Royal », Studies in the Renaissance, IX, 1962, p.234-24.
Mémoires inédites de Henri de Mesmes, éd. par A. Frémy, Paris, 1886.
O'Brien, J., «Translation, Philology and Polemic in Denis Lambin's Nicomachean Ethics of 1558», Renaissance Studies, 3, 1989, p. 267-289.
Potez H., Lettres galantes de Denys Lambin, Paris, Vrin, 1941.
Potez H., « La jeunesse de Denis Lambin (1519-1548) », Revue d’histoire littéraire de la France, IX, 1902, pp. 385-413 et cf. XIII (1906) p. 458-498 et XXVII (1920) p. 214-251, 409-426, pour la publication de certains éléments du manuscrit BN 8647, fonds latin, brouillons de lettres de Lambin à Henri Estienne, Ronsard, P. Galland, Jean de Coras, etc.
Quillien A., « Les Orationes de Denis Lambin. La défense du grec dans l’Oratio de utilitate linguae Graecae et recta Graecorum latine interpretandorum ratione (22 octobre 1571)», Camenae n° I, janvier 2007. article en ligne.
Quillien A., « Denis Lambin : Leçon inaugurale sur la défense du grec », 1571 (introduction et traduction), Bibliothèque humaniste idéale, de Pétrarque à Montaigne, Paris, Les Belles Lettres, 2008, p. 420-426.
Quillien A., « Un dialogue enchâssé dans l'oratio De Utilitate linguae Graecae de Denis Lambin (1571) », Les Etats du dialogue à l'âge de l'humanisme, ss la dir. de E. Buron, P. Guérin, C. Lesage, Presses Universitaires de Rennes, 2015, p. 177-186. article en ligne.
Stadeler A., Horazrezeption in der Renaissance : Strategien der Horazkommentierung bei Cristoforo Landino und Denis Lambin, Berlin, De Gruyter, 2015.