Renaissances d'HORACE >> ANR - Renaissances d'Horace >> Bibliographie horatienne

Bibliographie horatienne (en cours)

I-SOURCES PREMIÈRES

A-Éditions humanistes des œuvres d'Horace (liste sélective)

  • Horatii Opera, cum commentariis Acronis, Milan, A. Zarotus, 1474.
  • Horatii Odarum libri IV, Epodon liber, Carmen seculare et Ars Poetica, cum commentariis Acronis et Porphyrionis, curis Joannis Aloïsii tuscani, Rome, B. Guldinbeck, c. 1475.
  • Horatii Flacci Opera cum commentariis C. Landini, Florence, A. Miscomini, 1482. Version numérisée de l'édition de 1483 par Joannes de Forlivio.
  • Horatius cum commentariis Acronis, Porphyrionis, Landini et Mancinelli, Venise, Ph. Pincio Mantuano, 1492.
  • Horatii Flacci Venusini poete lirici opera cum quibusdam annotationibus imaginibusque pulcherrimis. aptisque ad odarum concentus et sententias, opera J. Reinhardi, cognomento Gurninger [Johan Grüninger], Strasbourg, J. Grüninger, 1498. Version numérisée.
  • [vol. 1] Horatii Odae, Carmen Epodon et saeculare cum exactissima Antonii Mancinelli : Et cum familiari Iodoci Ascensii Badii explanatione. [vol. 2] Sermones & epistolae Quinti Flacci Horatii cum familiari & dilucida explanatione Iodoci Badii Ascensii ab eodem diligentius recognita et in epistolas praesertim & aucta & reposita. [vol. 3] De arte poetica libellus, Paris, Jean Petit et Denis Roce, 1503. Voir notre notice.
  • Q. Horatii Flacci Odarum libri quattuor : Epodi, carmen saeculare Porphyrio. Anto. Manci. Ascensio interpretibus. Ejusdem Ars Poetica. Sermonum libri duo. Epistolarum totidem. Joanne. Britannici Brixi. Interprete, Venise, Guglielmo da Fontaneto di Monferrato, 1520 [1e éd. des com. de Britannicus, Opera, Milan, 1518]. Version numérisée.
  • Q. Horatii Flacci opera Poetae amoenissimi cum quattor commentariis Acronis. Porphyrionis Anto. Mancinelli. Jodoci Badii Ascensii accurate repositis. Cumque adnotationibus Matthaei Bonfini et Aldi Manutii Romani a Philologo recognitis, Paris, Josse Bade, 1519. Version numérisée.
  • Q. Horatii Flacci Poemata omnia, studio ac diligentia Hen. Glareani P.L. recognita, ejusdem annotationibus illustrata, Fribourg, J. Faber aus Emmich, 1533.
  • Q.Horatii Flacci Opera. annotationes [...] H. Glareani, Erasmi, M. Bonfini, A. Manutii, L. Caelii, A. Politiani, M. A. C. Sabellici, J. B. Pii, Servii, P. Criniti..., Bâle, Heinrich Petri, 1545.
  • Opera Q. Horatii Flacci Venusini, grammaticorum antiquiss. Helenii Acronis et Porphirionis Commentariis illustrata [...] Horatiani hujus volumini tomus alter, quo, qui poetae hujus opera, sive justis commentariis, sive succinctis annotationibus illustrarunt, [...] C. Landinus in omnia Horat. opera, F. Luisinus Utinensis in Artem poeticam etc., Bâle, Heinrich Petri, 1555. Voir notre notice.
  • Horatius. M. Antonii Mureti in eumdem annotationes, Aldi Manutii de metris horatianis. Ejusdem annotationes in Horatium. Venise, Paul Manuce, 1555.
  • Q. Horatius Flaccus ex fide atque auctoritate decem librorum manuscriptorum, opera Dionys. Lambini Monstroliensis emendatus : ab eodemque commentariis copiosissimis illustratus, nunc primum in lucem editus, Lyon, Jean de Tournes, 1561. Voir notre notice.
  • Q. Horatius Flaccus, sex abhinc annos ex fide atque auctoritate complurium librorum manu scriptorum, opera Dionys. Lambini Monstroliensis emendatus: ab eodemque commentariis copiosissimis explicatus, et tum primum in lucem editus: nunc ad eodem recognitus, et cum aliquot aliis exemplaribus antiquis comparatus, et multis praeterea locis purgatus, iisdemque commentariis plus tertia parte amplificatis illustratus, Paris, Jean Macé, 1567 version numérisée
  • Dionysi Lambini Monstroliensis regii professoris, in Q. Horatium Flaccum ex fide atque auctoritate complurium librorum manuscriptorum a se emendatum,& aliquoties recognitum, & cum diuersis exemplaribus antiquis comparatum, multisque locis purgatum, commentarii copiosissimi & ab auctore plus tertia parte post primam editionem amplificati. Francfort-sur-le-Main, André Wechel, 1577. Version numérisée : vol. 1 (Carmina, epodes), vol. 2  (sermones, satyrae, epistolae).
  • Q. Horatii Flacci Poemata, illustrata argumentis et castigionibus Georgii Fabricii Chemnicensis, cum indice adagiorum, Leipzig, J. Steinmann, 1571.
  • Q. Horatii Flacci Poemata, novis scholiis et argumentis ab Henrico Stephano illustrata. Ejusdem Henr. Stephani Diatribae de hac sua editione Horatii, et variis suis in eum observationibus, [Genève, Henri II Estienne, 1575]. Version numérisée.
  • Q. Horatius Flaccus ex antiquissimis undecim lib. ms. et schedis aliquot emendatus et plurimis locis cum commentariis antiquis expurgatus et editus, opera Jacobi Cruquii, Anvers, Christophe Plantin, 1578. Version numérisée.
  • Quincti Horatii Flacci Venusini, poetae Lyrici elegantiss. opera, grammaticorum XL. tam antiquiss. quam neotericum partim iustis commentariis, partim succinctis annotationibus, singulari studio, & amplissimis sumptibus in unum Corpus collectis, illustrata : uariisque ac uetustissimis exemplaribus collata, & menda in iisdem sublata : quorum Auth. nomina & ordinem sequens pagina demonstrabit [...]. Bâle, Sebastian Henricpetri, 1580. [Acron, Porphyrion, Scaurus, C. Aemilius, Modestus, Landinus, Erasmus, Aldus Manutius, L. Coelius, Sabellicus, Politianus, Ioan. Baptista Bonon, Iacobus a Cruce Bonon, Crinitus, Benedictus Philologus, Hartungus, Glareanus, Pulmannus, Muretus, Fabritius, Badius Ascensius, Polydorus Virgilius, Gilbertus Conatus, Beroladus, Ser. Marius Honoratus, Mancinellus (Carmina), Luisinus (Ars poetica), Grifolus (Ars poetica), et al.] Version numérisée.
  • Petri Gualterii Chabotii... Expositio analytica et brevis in universum Quinti Horatii Flacci Poema, Paris, A. Beys, 1582.
  • Petri Gualterii Chabotii Pictonis Sanlupensis In Q. Horatii Flacci Poema expositio analytica... Bâle, Ostein, 1589. Version numérisée.
  • Q. Horatii Flacci a Petro Gualterio Chaboto [...] triplici artificio explicata, nunc vero a J.J. Grassero ex ipsius Chaboti lucubrationis manuscriptis aucta, Bâle, 1615.
  • Q. Horatii Flacci Opera omnia cum notis Danielis Heinsii, ex officina plantiniana, Anvers, 1610.
Voir aussi dans la Bibliographie des éditions parisiennes du 16e siècle la liste des éditions parisiennes d'Horace.


B- Editions séparées de commentaires et paraphrases de l'art poétique (sélection)

  • Bade, Josse, Q. Horatii Flacci De Arte Poetica opusculum aureum ab Jodoco Badio familiariter expositum, Paris, 1500.
  • Parrasio, Aulo-Gianno, Parrhasii in Flacci Artem Poeticam interpretatio, Naples, 1531. Version numérisée.
  • Gaurico, Pomponio, Super Arte poetica Horatii, Rome, 1541. version numérisée. 
  • Pedemonte, Francesco, Philippi Pedimontii Ecphrasis in Horatii Flacci artem poeticam, Venise, 1546. Version numérisée.
  • Robortello, Francesco, In librum Aristotelis de arte poetica explicationes..., Florence, Laurentius Torrentinus, 1548. Version numérisée.
  • Maggi, Vincenzo, In Aristotelis librum de Poetica communes explanationes [...] et in Horatii librum de arte poetica interpretatio. Venise, Vincentius Valgrisius, 1550. version numérisée
  • Grifoli, Giacopo, Q. Horatii Flacci liber de Arte poetica I. Grifoli interpretatione explicatus, Florence, [L. Torrentino]1550. [in éd. Bâle, 1555]. Version numérisée.
  • Denores, Giasone, In epistolam Q. Horatii Flacci de arte poetica Jasonis de Nores [...] interpretatio, Venise, apud Aldi filios, 1553 [in éd. Bâle, 1555]. Version numérisée de l'édition de 1554.
  • Estaço, Aquiles, Achillis Statii Lusitani in Q. Horatii Flacci Poëticam commentarii. Anvers, apud Martinum Nutium, 1553. version numérisée. 
  • Lovisini, Francesco, F. Luisini Utinensis in Librum de Arte poetica commentarius, Venise, 1554 [in éd. Bâle, 1555]. version numérisée
  • Pigna, Giovanni Battista, Poetica horatiana, Venise, 1561 [reprint Munich, 1969]. Version numérisée.
  • Sturm, Jean, Commentarii in artem poeticam confecti ex scholiis J.Sturmi, Strasbourg, 1576. Version numérisée.

C- Recueils de lieux communs et anthologies
  • Bade, Josse, Sylvae morales, Lyon, Treschel, 1492 [Livres II, III et une partie du IV consacrés à Horace]. Version numérisée.
  • Lange, Josef, Quinti Horatii Flacci Venusini poetae lyrici Odae in locos communes ad lyricae poeseos studiosorum utilitatem digestae, Hanoviae, 1604. Version numérisée.
  • Vaenius [Otto Van Veen], Quinti Horatii Flacci Emblemata Imaginibus in aes incisis notisque illustrata, Anvers, 1607. Version numérisée.
D-Sources musicales
  • Tritonius, Petrus, Melopoiae sive harmoniae tetracenticae super xxii genera carminum heriocum, elegiacorum, lyricorum... , Ausburg, E. Oeglin, 1507.
  • Tritonius, Melodiae in Odas Horatii et quaedam alia carminum genera, Francfort, apud Christianum Egenolphum, 1535.
  • Hofhaimer, Paul  Harmoniae poeticae Pauli Hofheimeri, Nurimberg, apud Johan. Petreium, 1539; éd. Grantley McDonald, Ausgabe Sämtlicher Werke, III, Harmoniae Poeticae (1539) Munich, Strube Verlag, 2014.
  •  Geminae undeviginti odarum Horatii Melodiae, quattuor Vocibus probè adornatae, cum selectissimis Carminum, partim sacrorum, partim pro // phanorum, concentibus : additis circa finem aliis item  cantionibus, matutinis, meridianis, et serotinis : Paedagogiis rectè institutis, ac scholis quibuslibet  pro exercenda iuventute literaria accommodatissimis, Francfort, Christian Egenolf, 1552.


E- Éditions modernes des scolies et des commentaires

1-Scolies antiques

  • Pomponi Porfyrionis commentum in Horatium Flaccum recensuit A. Holder, Innsbruck, 1894.
  • Scholia horatiana quae feruntur Acronis et Porphyrionis post Georgium Fabricium... edidit Franciscus Pauly... Pragues, C. Belmann, 1861. Version numérisée.

2-Scolies médiévales

  • H. Botschuyver, Scholia in Horatium @ Codicum Parisinorum Latinorum 7972, 7974, 7971, Amsterdam in aedibus H. A. van Bottenburg, 1935.
  • H. J. Botschuyver, Scholia in Horatium urz codicum Parisinorum Latinorum 10310 et 7973, additis nonnullis ex codicibus Parisino Latino 9345 et Leidensi Vossiano 21, Amsterdam, 1939.
  • H. Botschuyver, Scholia in Horatium @ in codicibus parisinis latinis 17897 et 8223 obvia, Amsterdam in aedibus H. A. van Bottenburg, 1940.
  • H. J. Botschuyver, Scholia in Horatium in codicibus latinis 17897 et 8223 obvia, quae ab Heirico autossiodorensi profecta esse videntur. vol. IV, Amsterdam, 1942.
  • K. Friis-Jensen, Commentaire "Materia", in "The Ars Poetica in Twelfth-Century France", Cahiers de l'Institut du Moyen Âge grec et latin, 1990, p. 336-388, repris dans The Medieval Horace, Rome, 2015.

3-Commentaires de la Renaissance

  • Dionysi Lambini Monstroliensis regii professoris, in Q. Horatium Flaccum ex fide atque auctoritate complurium librorum manuscriptorum a se emendatum,& aliquoties recognitum, & cum diuersis exemplaribus antiquis comparatum, multisque locis purgatum, commentarii copiosissimi & ab auctore plus tertia parte amplificati. Coblence, Jacob Hoelscher, 1829. Version numérisée : vol. 1, vol. 2.
  • Landino, Cristoforo, In Quinti Horatii Flacci artem poeticam ad Pisones interpretationes, a cura di G. Bugada, Firenze, Sismel-Edizioni del Galluzzo, 2012.


E-Traductions

1-Traductions françaises

  • Peletier, Jacques, L'art poétique d'Horace translaté de latin en rithme françoyse, Paris, Grandjean, 1541
  • L'art Poetique d'Horace traduit en vers français par Jacques Peletier du Mans, Paris, Michel de Vascosan, 1545. Version numérisée.
  • Les sermons satyriques du sententieux poete Horace, divisez en deux livres, interpretez en rime françoyse par Françoys Habert de Berry, avec aucunes epistres dudict Horace, Paris, Michel Fezandat et Robert Granjon, 1551. Version numérisée.
  • Les Cinq Livres des Odes de Q. Horace, Flacce traduits du latin en vers françois par I. Mondot, Paris, Nicolas Poncelet, 1579. Version numérisée, Transcription partielle (wiki).
  • Les Oeuvres de Q. Horace Flacce venusin prince des lyriques latins mises en vers françois, partie traduictes, parties veuës et corrigées de nouveau par M. Luc de La Porte,... Paris, Claude Micard, 1584. Version numérisée.
  • Les Oeuvres de Q. Horace Flacce, latin et françois, de la traduction de Robert et Anthoine Le Chevallier d'Agneaux... Paris, Guillaume Auvray, 1588. Version numérisée.

2-Traductions et paraphrases italiennes (16e-17e)

  • Dolce, Lodovico, La Poetica d’Horatio tradotta per M. Lodovico Dolce, in Vinegia per F. Bindoni, e Mapheo Pasini compagni, 1535. Rééd. 1536, version numérisée.
  • I dilettevoli Sermoni, altrimenti Satire, e le morali Epistole di Horatio,... insieme con la Poetica, ridotte da M. Ludovico Dolce dal poema latino in versi sciolti volgari. Con la Vita di Horatio, Origine della satira, Discorso sopra le Satire, Discorso sopra le Epistole, Discorso sopra la Poetica, Venise, G. Giolito de' Ferrari, 1559. Version numérisée.
  • Fabrini, Giovanni, L’Opere d’Oratio poeta lirico, commentate da Giovanni Fabrini da Fighine, in lingua vulgare toscana…¸ in Venetia, appresso Gio. Battista, 1566 [rééd. 1573, 1581, 1587, 1599, 1613, 1623 (version numérisée), 1663, 1670].
  • Narducci, Giovanni, [Caro, Annibal ; Cristiani, Francesco Maria, Di Costanzo, Alessandro, Gonzaga, Curzio, Morelli, Cosimo, Peranda, Francesco, Quattromani, Sertorio, Tarsia, Tiberio, Tilesio, Marc’Antonio, Trissino, Gian Giorgio, Venier, Domenico] Odi diverse d’Orazio vulgarizate da alcuni nobilissimi ingegni, 1605. 
  • Ponze (Scipione), L’Arte Poetica d’Horatio in ottava rima, co’l testo latino appresso, nuovamente tradotta dal dottor Scipione Ponze, senza allontanarsi dal detto poeta, con la sposizione de luoghi più oscuri…, in Napoli, appresso Gio. Iacomo Carlino e Costantino Vitale, 1610.
  • Nomi, Federigo, I quattro libri delle poesie liriche d’Orazio Flacco…., Firenze, G. Cinelli, 1672. Version numérisée.
  • ---, Le Poesie liriche di Orazio Flacco trasportate in toscana favella… con l’aggiunta degli Epodi…, Firenze, N. Navesi, 1674.
  • ---, Il libro degli Epodi di Q. Orazio Flacco…, Firenze, N. Navesi, 1675. Version numérisée.
  • Matei, Loreto, Metamorfosi lirica d’Horatio parafrasato e moralizzato da Loreto Mattei…, Rieti, 1679 [rééd. Bologna, 1682, Bologna e Milano, 1714]. Version numérisée.
  • Grazzini, Giulio Cesare, Della Poetica d’Orazio Flacco Venosino, parafrasi ridotta in versi italiani…, Ferrara, B. Pomatelli, 1698. Version numérisée.
  • Quattromani, Sertorio, … Lettere diverse… Parafrasi toscana delle Poetica di Orazio. Il IV libro dell’Eneide di Vergilio in vero toscano. Trattato della metafora. Traduzione della medesima Poetica in verso toscano, Napoli, F. Mosca, 1714 [publication posthume : l’auteur est mort en 1611].

3- Traductions anglaises (16e-17e s.)

[EEBO : Early English Books Online

  • The first two satires or poesyes of Horace [translated into English] meeter by Levvis Euan schoolemayter, London, 1565. EEBO, Text.
  •  A medicinable morall, that is, the two bookes of Horace his satyres, Englyshed according to the prescription of saint Hierome. The wailyings of the prophet Hieremieah, done into Englyshe verse. Also épigrammes., trad. Thomas Drant, London, [1566]. EEBO, Text.
  • Horace his arte of poetrie, epistles, and satyrs Englished, and to the Earle of Ormounte by Tho. Drant addressed, trad.. T. Drant, London, 1567. EEBO, Text.
  • De Arte Poetica, Extrait de 194 vers, traduction manuscrite par la Reine Elisabeth Ière, 1598. In Queen Elizabeth’s Englishings of Boethius, De Consolatione Philosophiae, A.D. 1593, Plutarch, De Curiositate, Horace, De Arte Poetica (part), A.D. 1598, edited form the unique MS, partly in the Queen’s hand, in the public record office, London, by Miss Caroline Pemberton, with a facsimile, London, Kegan Paul, Trench, Trübner & Co, 1899, p. 142-49. Accès libre sur googlebooks.
  • Certain selected odes of Horace, Englished ; and their arguments annexed. With poems (antient and modern) of divers subiects, translated. Whereunto are added, both in Latin and English, sundry new epigrammes. Anagramms. Epitaphes., trad. John Ashmore, London, 1621. EEBO, Text.
  • Odes of Horace the best of lyrick poets, contayning much morallity, and sweetnesse. Selected, and translated by Sr T.H[awkins], London, [1625]. EEBO, Images [rééd. 1631, 1635, 1638, 1652].
  • Q. Horatius Flaccus : His Art of Poetry, Englished by Ben Jonson. With other Workes of the Author, never Printed before, London, 1640 EEBO, Images. Accès libre sur googlebooks de l’édition des Œuvres complètes de Ben Jonson, Londres, 1756 (p. 164 et s.). Version numérisée.
  • All the odes and epodes of Horace translated into English verse : by Henry Rider, Master of Arts of Emanuel Colledge in Cambridge, London, 1638. Réédité en 1644. EEBO, Images.
  • The lyrick poets, odes and satyres translated out of Horace into English verse, by J. S., [London], [1649]. EEBO, Text.
  • Selected Parts of Horace, Prince of Lyricks ; and of all the Latin Poets the fullest fraught with Excellent Morality. Concluding with a piece out of Ausonius, and another out of Virgil. Now newly put into English, trad. Sir. R. Fanshawe, London, 1652. EEBO, Text.
  • A banquet of essayes, fetcht out of famous Owens confectionary, disht out, and serv’d up at the table of Mecoenas. By Henry Harflete, sometime of Grayes-Inne, gent., London, 1653 [7 essais sur une épigramme d’Owen qui incluent des traductions d’Horace]. EEBO, Images.
  • All Horace his lyricks, or his four books of odes, and his book of epodes Englished, London, 1653. (traducteur anonyme) EEBO, Images.
  • The Tenth epistle of that first book of Horace. Imitated., London, 1656. (traducteur anonyme).
  • The poems of Horace, consisting of odes, satyres, and epistles, rendred in English verse by several persons, ed. et trad. Alexander Brome, London, 1666. (inclut des traductions par Sir Richard Fanshawe et Sir Thomas Hawkins — Odes I: 7, 11, 12, 14, 15, 16, 21, 22, 24, 26, 28, 29, 31, 35, 37; Odes II: 6, 9, 11, 18, 20; Odes III: 2, 6, 14, 18, 23, 28; Epodes 4, 5, 9, 13 — Et l’art poétique de Jonson). Réédité en 1671, 1680. Version numérisée.
  • Horace’s Art of poetry. Made English by the right honourable the Earl of Roscommon, London, 1680. Réédité en 1684, 1695, 1709, 1711. EEBO, Text.
  • Horace his Art of Poetry, in Some New Pieces Never before Publisht. By the Aythor of the Satirs upon the Jesuites, London, 1681 (trad. John Oldham). EEBO, Images.
  • The odes and epodon of Horace, in five books. Translated into English by J.H., Esq., London, 1684. (Trad. John Harington) EEBO, Images.
  • The Odes, Satyrs, and Epistles of Horace. Done into English, trad. Thomas Creech, London, 1684. Réédité en 1688, 1711. Version numérisée.
  • Miscellany poems, in two parts. Containing new translations out of Virgil, Lucretius, Ovid, Theocritus, and other authors. With several original poems. By the most éminent hands. Published by Mr. Dryden. London, 1688. 2e édition. Réimprimé en 1692. EEBO, Images.

             II-SOURCES SECONDES

A-Bibliographies

  • Bibliotheca horatiana, sive syllabus editionum Quinti Horatii Flacci interpretationum versionum ab anno 1470 ad annum 1770, Johan Wendelin Neuhaus, Leipzig, Wilhelm Gottlob Sommer, 1775. Version numérisée.
  • Hain, Louis, Repertorium Bibliographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, Paris, 1925 (vol. II, 8866 et s.).
  • Iurilli, Antonio, Orazio nella letteratura italiana, Commentatori, traduttori, editori italiani di Quinto Orazio Flacco dal XV al XVIII secolo, Rome, Vecchiarelli, 2004.
  • Iurilli, Antonio, Quinto Orazio Flacco, annali delle editioni a stampa, secoli xv-xviii, 2 t., Genève, Droz, 2017.
  • Mariotti, Scevola dir., Orazio : Enciclopedia oraziana, Instituto Enciclopedia italiana, Roma, 1996-1998, 3 vol. (vol. 1 sur la tradition manuscrite, p. 319-354, sur les éditions, les traductions les commentaires, p. 357 à 372).


B-Outils de travail

  • Catalogus Translationum et Commentarorium : Medieval and Renaissance Latin Translations and commentaries : annotated lists and guides, éd. P.O. Kristeller, Washington, 1960.
  • Centuriae Latinae I, cent une figures humanistes de la Renaissance aux Lumières offertes à J. Chomarat, Genève, Droz, 1997.
  • Centuriae Latinae II, cent une figures humanistes de la Renaissance aux Lumières à la mémoire de M.-M. de La Garanderie, Genève, Droz, 2006.
  • Cochrane, Eric, Historians and Historiography in the Italian Renaissance, Chicago, 1981.
  • Bietenholz, Peter Gerard, Contemporaries of Erasmus, 3 vol., Toronto, 1985-1986.
  • Cozensa, Mario Emilio, Biographical and Bibliographical Dictionary of the Italian humanists and of the world of classical scholarchip in Italy, 1300-1800, Boston, 1962.
  • Dionisotti, Carlo, Gli umanisti e il volgare fra quattro e cinquecento, Florence, 1968.
  • Gillispie, Stuart, et David Hopkins, ed., The Oxford History of Literary Translation in English, vol. III : 1660-1700, Oxford, Oxford University Press, 2005.
  • Maillard, Jean-François, et al., L'Europe des humanistes (XIVe-XVIIe), Paris, CNRS, 1995.
  • Chomarat, Jacques (ed.), Prosateurs latins en France au XVIe siècle, Paris, Presses de l'Université de Paris Sorbonne, 1987.


C-Ouvrages critiques

1-ouvrages de synthèse sur Horace et sa réception

  •  Orazio : Enciclopedia oraziana, dir. S. Mariotti, Instituto Enciclopedia italiana, Roma, 1996-1998, 3 vol.
  • Non Omnis Moriar. Die Horaz-Rezeption in der neulateinischen Literatur vom 15. bis zum 17. Jahrhundert. La réception d'Horace dans la littérature néo-latine du XVe au XVIIe siècle. La ricezione di Orazio nella letteratura in latino dal XV al XVII secolo. (Deutschland – France – Italia), dir. M. Laureys, D. Coppini, N. Dauvois, Hildesheim, 2020.



2-Ouvrages et articles sur la transmission et la réception d'Horace

  • Cerasuolo, Salvatore, "Storia critica dell' Ars poetica dal Landino al Maggi", Letture oraziane, a cura di Marcello Gigante e Salvatore Cerasuolo, Napoli, 1995, p. 267-289.
  • Curcio, Gaetano, Q. Orazio Flacco, studiato in Italia dal secolo XIII al XVIII, Catania, 1913.
  • D'Episcopo, Francesco, "Aulo Giano Parrasio : tra poetica e retorica. L'introduzione al Commento dell'Ars Poetica di Orazio", Esperienze letterarie, 6 (1981), p. 29-38.
  • Dauvois, Nathalie, La vocation lyrique, la poétique du recueil lyrique à la Renaissance et le modèle des Carmina d'Horace, Paris, Garnier, 2010.
  • Dauvois, Nathalie, Pour une autre poétique, Horace renaissant, Genève, Droz, 2021.
  • Dauvois, Nathalie, Magnien, Michel (éd.), Horace, l'autre poétique, Camenae 13, octobre 2012.
  • Dauvois, Nathalie, Jourde, Michel, Monferran, Jean-Charles (éd.), Chacun son Horace, Appropriations et adaptations du modèle horatien en Europe (XVe-XVIIe siècles), Paris, H. Champion, 2019.
  • Di Benedetto, Filippo, "Fonzio e Landino su Orazio", Tradizione classica e letteratura umanistica. Per Alessandro Perosa, II, a cura di R. Cardini - E. Garin - L. Cesarini Martinelli - P. Pascussi, Roma, Bulzoni, 1985, p. 437-453.
  • Endt, Johan, Studien zum Commentator Cruquianus, Leipzig et Berlin, 1906.
  • Friis-Jensen, Karsten, « "Horatius liricus et ethicus". Two twelfth-century school texts on Horace's poems », Cahiers de l'institut du moyen-âge grec et latin, 57, 1988, p. 81-147.
  • Friis-Jensen, Karsten, "The Ars Poetica in Twelfth-Century France. The Horace of Matthew of Vendome, Geoffrey of Vinsauf, and John of Garland", Cahiers de l'institut du moyen-âge grec et latin, 60, 1990, p. 319-388. Version numérisée.
  • Friis-Jensen, Karsten, "The medieval Horace and his Lyrics", Horace : L'oeuvre et les imitations, un siècle d'interprétation, W. Ludwig (ed.), Vandoeuvres-Genève, 1993, p. 257-298.
  • Friis-Jensen, Karsten, The Medieval Horace, edited by Karin Margareta Fredborg, Minna Skafte Jensen, Marianne Pade, and Johann Ramminger, Rome, 2015 [réunit tous les articles précédents de K. Friis-Jensen sur Horace].
  • Galand-Hallyn, Perrine, "Quelques coïncidences paradoxales entre l'épître aux Pisons d'Horace et la poétique de la silve au début du XVIe siècle en France", BHR, LX, 1998, p. 609-639.
  • Garcia Berrio, Antonio, Formacion de la teoria literaria moderna : la topica horaciana en Europa, Madrid, 2 vol, 1977-1980.
  • Gigante, Marcello, Cerasuolo, Salvatore, Letture Oraziane, Napoli, 1995.
  • Gregson Davis (ed.), A Companion to Horace. Blackwell Companions to the Ancient World. Literature and Culture,  Chichester/Malden, MA,  Wiley-Blackwell, 2010.
  • Harrison, Stephen John, The Cambridge companion to Horace, Cambridge, 2007 (chapitres 21 à 23 sur la réception d'Horace au Moyen Age, à la Renaissance et à l'âge classique par K. Friis-Jensen, M. McGann et D.Money et la bibliographie sur le sujet).
  • Herrick, Marvin Theodore, The Fusion of Horatian an Aristotelician Literary criticism, Urbana, 1946.
  • Holland, Anna, La réception d'Horace dans la poésie française de la Renaissance, thèse Oxford (St John College) à paraître Oxford Clarendon Press.
  • Houghton, L. B. T., Wyke, Maria (ed.), Perceptions of Horace: A Roman Poet and His Readers,   Cambridge/New York,  Cambridge University Press, 2009.
  • Iurilli, Antonio, « L’opera di Orazio fra editoria e scuole umanistiche », Acta conventus Neo-Latini Bariensis. Proceedings of the  Ninth international congress of neo-Latin studies (Bari, 29 August-3 September 1994), Tempe 1998, p. 329-336.
  • Keller, Otto, "Comment les scolies porphyroniennes ont-elle pris le nom d'Acron ?", Mélanges Boissier, 1903, p. 311-314.
  • Laureys, Marc (University of Bonn), "Petrus Nannius als Philologe und Literaturkritiker im Lichte seines Kommentars zur Ars Poetica des Horaz", Transformations of the Classics via Early Modern Commentaries, éd. K. Enenkel, Brill, Leiden-Boston, 2014, p. 91-110.
  • Lebègue, Raymond, "Horace en France pendant la Renaissance", Humanisme et Renaissance, III, p. 141- 164, 289-308, 383- 412. Version numérisée.
  • Ludwig, Walther, "Horazerception in der Renaissance. Oder die Renaissance des Horaz", Horace, l'œuvre et les imitations un siècle d'interprétation, Genève, 1992, p. 305-379.
  • Magnien, Michel,  "Le statut d'Horace dans les Poetices libri VII", La Statue et l'empreinte. La Poétique de Scaliger, C. Balavoine et P. Laurens (éd.), Paris, 1986, p. 193-201.
  • Marmier, Jean, La réception d'Horace au XVIIe s., Paris, PUF, 1962.
  • Martindale, Charles et Hopkins, David (éd.), Horace Made New : Horatian Influences on British Writing from the Renaissance to the Twentieth Century, Cambridge, Cambridge UP, 1993.
  • Mastrogianni, Anna, Die Poemata des Petrus Crinitus und ihre Horaz imitation, Einleitung, Text, Uberetzung und Kommentar, Münster-Hambourg-Londres, 2002.
  • Menendez y Pelayo, Marcelino, Horacio en España, Madrid, 1877.
  • Millet, Olivier, "Les premiers traicts de la théorie moderne de la tragédie d'après les commentaires humanistes de l'Art poétique d'Horace (1550-1554)", Études françaises, vol. 44, n° 2, 2008, p. 11-31.
  • Monferran, Jean-Charles, "Horace dans les Œuvres poétiques de Jacques Peletier du Mans (1547)", Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, LXVIII, 2006, n°3, p. 519-535.
  • Moss, Ann, « Horace in the Sixteenth Century : Commentators into Critics », The Cambridge History of Literary Criticism, vol. 3, The Renaissance, éd. Glyn P. Norton, Cambridge, 1999, p. 66-76.
  • Moul, Victoria, Jonson, Horace and the Classical tradition, Cambridge, 2010.
  • Moul, Victoria, « Translation As Commentary? The Case of Ben Jonson’s Ars Poetica », Palimpsestes  20,  2007, p. 59-77.
  • Mukherjee, Neel, "Thomas Drant’s Rewriting of Horace",  Studies in English Literature, 1500-1900, 50 (1), p. 1-20.
  • Norton, Glyn P. (ed.), The Cambridge History of Literary Criticism, vol. III : The Renaissance, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, p. 66-76.
  • Ogilvie, R. M., "Translations of Horace in the seventeenth and eighteenth centuries", in W. Killy (éd.), Geschichte des Textverständnisses am Bespiel von Pindar und Horaz, Münich, 1981, p. 71-80.
  • Orazio e la letteratura italiana. Contributi alla storia della fortuna del poeta latino, Rome, 1994 [notamment U. Dotti, « Orazio e Petrarca », p. 11-28, F. Tateo, « Orazio nell'umanesimo napoletano » p. 41-53, M. Grimaldi, "L'arte poetica nei commenti et nelle traduzione del cinquecento", p. 53-88].
  • Pattini, D., "Preliminari per una edizione del commento di A. G. Parrasio alla Poetica di Orazio (1531)", Filologia critica, 30, 2005, p. 113-146.
  • Pattini, D., "Tra filologia e poetica : il commento di Aulo Giano Parrasio alla Poetica di Orazio", Il commento e i suoi dintorni, a cura di Bianca Maria Da Rif, con una nota di G. Capovilla, Milano, Guerini, 2002, p. 157-190.
  • Pieper, Christoph, "Horatius praeceptor eloquentiae. The Ars Poetica in Cristoforo Landino's Commentary" in Karel Enenkel et Henk Nellen (éd.), Neo-Latin Commentaries and the Management of Knowledge in the Late Middle Ages and the Early Modern Period (1400 -1700), Leuven, 2013.
  • Pieper, Christoph, "Horaz als Schulfibel und als elitärer Gründunstext des deutschen Humanismus. Die Illustrierte Horazausgabe des Jakob Locher (1498)", Transformations of the Classics via Early Modern Commentaries, éd. K. Enenkel, Brill, Leiden-Boston, 2014,  p. 61-90.
  • Pierce, RB, "Ben Jonson’s Horace and Horace's Ben Jonson", Studies in Philology, 78, 1981, p. 20–31.
  • Schäfer, Eckart, Deutscher Horaz : Conrad Celtis. Georg Fabricius. Paul Melissus. Jacob Balde. Die Nachwirkung des Horaz in der neulateinischen Dichtung Deutschlands, Wiesbaden, 1976.
  • Scotti, Mario, Orazio e la letteratura italiana. Contributi alla storia della fortuna del poeta latino. Atti del Convegno (Licenza 19-23 aprile 1993), Roma, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1994.
  • Showerman, Grant, Horace and his influence, New York, 1922.
  • Sowerby, R. « Horatianism », The Oxford History of Classical Reception in English Literature, vol. 3, ed. D.  Hopkins and C. Martindale, Oxford, Oxford University Press, p. 255-285.
  • Steggle, M.  « Horace the Second, or Ben Jonson, Thomas Dekker, and the Battle for Augustan Rome », The Author as Character : Representing Historical Writers in Western Literature, ed. P. Franssen and A J. Hoenselaars, Madison, Fairleigh Dickinson University Press, 1999, p. 118-130.
  • Stemplinger, Eduard, Das Fortleben der horazishen Lyrik seit des Renaissance, 1906.
  • Stemplinger, Eduard, Horaz im Urteil der Jahrhunderte, Leipzig, 1921.
  • Taraskin, Paulina, "Horace scholiasts Porphyrio and 'Acro' in early modern printed editions. (1474—1838)", Studia Aurea, 7, 2013: 339-364. Article en ligne.
  • Verhaart, Floris B., "Horace and Ramist Dialectics: Pierre Gaultier Chabot’s (1516–1598?) Commentaries", Transformations of the Classics via Early Modern Commentaries, éd. K. Enenkel, Brill, Leiden-Boston, 2014, p 13-46.
  • Villa, Claudia, "Terenzio (e Orazio) in Toscana fra IX e XIV secolo", Studi italiani di filologia classica, ser. 3, X (1992), p. 1103-1115.
  • Villa, Claudia, "I manoscritti di Orazio", II, Aevum, 67, 1993, p. 55-103.
  • Villa, Claudia, "Per une tipologia del commento mediolatino : l'Ars poetica di Orazio", Il commento ai testo, Atti del seminario di Ascona 2-9 ottobre 1989,  éd. O. Besomi et C. Caruso, Bâle-Boston-Berlin, 1992, p. 19-46.
  • Villa, Claudia, "Censimento dei codici di Orazio", Enciclopedia oraziana, I, 1996, p. 319-329.
  • Villa, Claudia, « "Ut poesis pictura". Appunti iconografici sui codici dell'Ars poetica », Aevum, 62, 1988, p. 188-197.
  • Weinberg, Bernard, A history of literary criticism in Italian Renaissance, Chicago, 1961.
  • White, Paul, Jodocus Badius Ascensius, Commentary, Commerce and Print in the Renaissance, Oxford University Press, 2013
  • White, Paul, « Reading Horace in 1490s Padua: Willibald Pirckheimer, Joannes Calphurnius and Raphael Regius », International Journal of the Classical Tradition volume 23, p. 85–107 (2016).link.springer.com/article/10.1007/s12138-015-0386-y
  • Pour une histoire de l'édition d'Horace voir l'introduction aux Oeuvres d'Horace, Odes, epodes et Chant séculaire par F. Plessis, Paris, 1924, reprint Olms, Hindelsheim, 1966.

3- Sur la transmission des classiques et la démarche humaniste :

  • Grafton, Anthony, Joseph Scaliger : A Study in the History of Classical Scholarship, Oxford, 1983.
  • Holtz, Louis, "La transmission des classiques latins : de l’Antiquité tardive à l’époque carolingienne", Itinerari dei testi antichi, O. Pecere (ed.), Roma,  L’Erma, 1995, p. 85-97.
  • Grendler, P. F., Schooling in Renaissance Italy, Literacy and Learning, 1300-1600, Baltimore & London, 1989 (p. 253 et s. sur H.).
  • Holtz, Louis, Donat et la tradition de l'enseignement grammatical. Etude sur l'Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe siècles) et édition critique, Paris, 1981.
  • Lewis, John, Adrien Turnèbe (1512-1565), a Humanist Observer, Genève, 1998 (THR 320).
  • Moss, Ann, Printed common-places books and the structuring of Renaissance Thought, Oxford, 1996.
  • Munk Olsen, Birger, L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, Paris, CNRS, 1985.
  • Murphy, James, Rhetoric in the Middle Ages, a History of Rhetorical Theory from Saint Augustine to the Renaissance, Berkeley-Los Angeles-London : University of California Press, 1974, p. 29-32, 167-185.
  • Nolhac, Pierre de, Ronsard et l'Humanisme, Paris, 1921.
  • O'Brien, John, Anacreon Redivivus, a study of anacreontic Translation in Mid-Sixteenth Century France, University of Michigan, 1995.
  • Pasquali, Giorgio, Storia della tradizione e critica del testo, Florence, 1952.
  • Pfeiffer, Rudolf, History of classical scholarship : from the beginnings to the end of the Hellenistic age, Oxford, 1968. et History of classical scholarship : from 1300 to 1850, Oxford, 1976.
  • Reynolds, Leighton Durham, et Wilson, Nigel Guy, D'Homère à Érasme, La transmission des classiques grecs et latins, Paris, éd. du CNRS, 1984 (trad. française de Scribes and scholars : a Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, Oxford, 1974).
  • Reynolds, Leighton Durham, Texts and Transmission : a Survey of Latin Classics, Oxford, 1983.
  • Reynolds, Suzanne, Medieval Reading, Grammar, Rhetoric and the classical text, Cambridge, 1996.

4-Ouvrages en totalité ou partie consacrés au commentaire

  • Bouquet, Monique et Méniel, Bruno (éd.), Servius et sa réception. De l’Antiquité à la Renaissance, Rennes, PUR, 2011
  • Buck, August et Herding, Otto (éd.), Der Kommentar in der Renaissance, Boppard, H. Boldt Verlag, 1975.
  • Céard, Jean, "Les transformations du genre du commentaire", L'Automne de la Renaissance (1580-1630), Vrin, 1981, p. 101-115.
  • Céard, Jean, “Les mots et les choses : Le commentaire à la Renaissance,” in L'Europe de la Renaissance, éd. J.C.Margolin et M.M. Martinet, Paris, 1988, p. 25-38.
  • Chatelain, Jean-Marc, "Les recueils d'adversaria au XVIe et XVIIe siècles : des pratiques de la lecture savante au style de l'érudition", Le Livre et l'Historien ; Etudes offertes en l'honneur du professeur H.-J. Martin, Genève, 1997, p. 169-186.
  • Chomarat, Jacques, Grammaire et Rhétorique chez Érasme, Paris, Les Belles Lettres, 1981. (4e partie).
  • Chomarat, Jacques, Fragonard, M.-M. et F. Lecercle, introduction aux Commentaires au premier livre des amours de Ronsard de Marc-Antoine Muret, Genève, Droz, 1985 (J.C, Les commentaires antiques et byzantins, p. x-xviii, M.-M. F et F.L, Les commentaires italiens, p. xviii-xxii).
  • Dainville, François de, "L'explication des poètes grecs et latins au XVIe siècle", Pédagogues et Juristes, Paris, Vrin, 1963, p. 173-188.
  • Dainville, François de, L'Éducation des Jésuites, Paris, 1977 (p. 146, 249 et suiv. sur la place d'Horace).
  • Furno, Martine, Le Cornu Copiae de Niccolò Perotti, culture et méthode d'un humaniste qui aimait les mots, Genève, Droz, 1995, (notamment p. 107-125).
  • Holtz, Louis, "Glosse e commenti", Lo Spazio letterario del Medioevo, I : Il Medioevo latino III, Cavallo G, Leonardi C., Menestò E. ed, Roma, Salerno, 1995.
  • Holtz, Louis, "Le rôle des Commentaires d’Auteurs classiques dans l’émergence d’une mise en page associant texte et commentaire", Le Commentaire entre tradition et innovation, M.-O.Goulet-Cazé (éd.), Paris, Vrin, 2000, p. 101-117.
  • Mathieu-Castellani, Gisèle ; Plaisance, Michel, Les Commentaires et la naissance de la critique littéraire, France/ Italie (XIVe-XVIe siècles), Paris, Aux Amateurs de Livres, 1990.
  • Mouren, Raphaële, "La varietas des philologues au XVe s.", La Varietas à la Renaissance, ét. réunies par D. de Courcelles, Paris, Ecole des Chartres 2001.
  • Stillers, Rainer, Humanistische Deutung. Studien zu Kommentar und Literaturtheorie in der italienischen Renaissance, Düsseldorf, Droste Verlag, 1988.
  • Thomas, E., Essai sur Servius et son commentaire à Virgile, Paris, 1880.

mise à jour le 8 décembre 2021


Â