I-SOURCES PREMIÈRESA-Éditions humanistes des œuvres d'Horace (liste sélective)
- Horatii Opera, cum commentariis Acronis, Milan, A. Zarotus, 1474.
- Horatii Odarum libri IV, Epodon liber, Carmen seculare et Ars Poetica, cum commentariis Acronis et Porphyrionis, curis Joannis Aloïsii tuscani, Rome, B. Guldinbeck, c. 1475.
- Horatii Flacci Opera cum commentariis C. Landini, Florence, A. Miscomini, 1482. Version numérisée de l'édition de 1483 par Joannes de Forlivio.
- Horatius cum commentariis Acronis, Porphyrionis, Landini et Mancinelli, Venise, Ph. Pincio Mantuano, 1492.
- Horatii Flacci Venusini poete lirici opera cum quibusdam annotationibus imaginibusque pulcherrimis. aptisque ad odarum concentus et sententias, opera J. Reinhardi, cognomento Gurninger [Johan Grüninger], Strasbourg, J. Grüninger, 1498. Version numérisée.
- [vol. 1] Horatii Odae, Carmen Epodon et saeculare cum exactissima Antonii Mancinelli : Et cum familiari Iodoci Ascensii Badii explanatione. [vol. 2] Sermones & epistolae Quinti Flacci Horatii cum familiari & dilucida explanatione Iodoci Badii Ascensii ab eodem diligentius recognita et in epistolas praesertim & aucta & reposita. [vol. 3] De arte poetica libellus, Paris, Jean Petit et Denis Roce, 1503. Voir notre notice.
- Q. Horatii Flacci Odarum libri quattuor : Epodi, carmen saeculare Porphyrio. Anto. Manci. Ascensio interpretibus. Ejusdem Ars Poetica. Sermonum libri duo. Epistolarum totidem. Joanne. Britannici Brixi. Interprete, Venise, Guglielmo da Fontaneto di Monferrato, 1520 [1e éd. des com. de Britannicus, Opera, Milan, 1518]. Version numérisée.
- Q. Horatii Flacci opera Poetae amoenissimi cum quattor commentariis Acronis. Porphyrionis Anto. Mancinelli. Jodoci Badii Ascensii accurate repositis. Cumque adnotationibus Matthaei Bonfini et Aldi Manutii Romani a Philologo recognitis, Paris, Josse Bade, 1519. Version numérisée.
- Q. Horatii Flacci Poemata omnia, studio ac diligentia Hen. Glareani P.L. recognita, ejusdem annotationibus illustrata, Fribourg, J. Faber aus Emmich, 1533.
- Q.Horatii Flacci Opera. annotationes [...] H. Glareani, Erasmi, M. Bonfini, A. Manutii, L. Caelii, A. Politiani, M. A. C. Sabellici, J. B. Pii, Servii, P. Criniti..., Bâle, Heinrich Petri, 1545.
- Opera Q. Horatii Flacci Venusini, grammaticorum antiquiss. Helenii Acronis et Porphirionis Commentariis illustrata [...] Horatiani hujus volumini tomus alter, quo, qui poetae hujus opera, sive justis commentariis, sive succinctis annotationibus illustrarunt, [...] C. Landinus in omnia Horat. opera, F. Luisinus Utinensis in Artem poeticam etc., Bâle, Heinrich Petri, 1555. Voir notre notice.
- Horatius. M. Antonii Mureti in eumdem annotationes, Aldi Manutii de metris horatianis. Ejusdem annotationes in Horatium. Venise, Paul Manuce, 1555.
- Q. Horatius Flaccus ex fide atque auctoritate decem librorum manuscriptorum, opera Dionys. Lambini Monstroliensis emendatus : ab eodemque commentariis copiosissimis illustratus, nunc primum in lucem editus, Lyon, Jean de Tournes, 1561. Voir notre notice.
- Q. Horatius Flaccus, sex abhinc annos ex fide atque auctoritate complurium librorum manu scriptorum, opera Dionys. Lambini Monstroliensis emendatus: ab eodemque commentariis copiosissimis explicatus, et tum primum in lucem editus: nunc ad eodem recognitus, et cum aliquot aliis exemplaribus antiquis comparatus, et multis praeterea locis purgatus, iisdemque commentariis plus tertia parte amplificatis illustratus, Paris, Jean Macé, 1567 version numérisée
- Dionysi Lambini Monstroliensis regii professoris, in Q. Horatium Flaccum ex fide atque auctoritate complurium librorum manuscriptorum a se emendatum,& aliquoties recognitum, & cum diuersis exemplaribus antiquis comparatum, multisque locis purgatum, commentarii copiosissimi & ab auctore plus tertia parte post primam editionem amplificati. Francfort-sur-le-Main, André Wechel, 1577. Version numérisée : vol. 1 (Carmina, epodes), vol. 2 (sermones, satyrae, epistolae).
- Q. Horatii Flacci Poemata, illustrata argumentis et castigionibus Georgii Fabricii Chemnicensis, cum indice adagiorum, Leipzig, J. Steinmann, 1571.
- Q. Horatii Flacci Poemata, novis scholiis et argumentis ab Henrico Stephano illustrata. Ejusdem Henr. Stephani Diatribae de hac sua editione Horatii, et variis suis in eum observationibus, [Genève, Henri II Estienne, 1575]. Version numérisée.
- Q. Horatius Flaccus ex antiquissimis undecim lib. ms. et schedis aliquot emendatus et plurimis locis cum commentariis antiquis expurgatus et editus, opera Jacobi Cruquii, Anvers, Christophe Plantin, 1578. Version numérisée.
- Quincti Horatii Flacci Venusini, poetae Lyrici elegantiss. opera, grammaticorum XL. tam antiquiss. quam neotericum partim iustis commentariis, partim succinctis annotationibus, singulari studio, & amplissimis sumptibus in unum Corpus collectis, illustrata : uariisque ac uetustissimis exemplaribus collata, & menda in iisdem sublata : quorum Auth. nomina & ordinem sequens pagina demonstrabit [...]. Bâle, Sebastian Henricpetri, 1580. [Acron, Porphyrion, Scaurus, C. Aemilius, Modestus, Landinus, Erasmus, Aldus Manutius, L. Coelius, Sabellicus, Politianus, Ioan. Baptista Bonon, Iacobus a Cruce Bonon, Crinitus, Benedictus Philologus, Hartungus, Glareanus, Pulmannus, Muretus, Fabritius, Badius Ascensius, Polydorus Virgilius, Gilbertus Conatus, Beroladus, Ser. Marius Honoratus, Mancinellus (Carmina), Luisinus (Ars poetica), Grifolus (Ars poetica), et al.] Version numérisée.
- Petri Gualterii Chabotii... Expositio analytica et brevis in universum Quinti Horatii Flacci Poema, Paris, A. Beys, 1582.
- Petri Gualterii Chabotii Pictonis Sanlupensis In Q. Horatii Flacci Poema expositio analytica... Bâle, Ostein, 1589. Version numérisée.
- Q. Horatii Flacci a Petro Gualterio Chaboto [...] triplici artificio explicata, nunc vero a J.J. Grassero ex ipsius Chaboti lucubrationis manuscriptis aucta, Bâle, 1615.
- Q. Horatii Flacci Opera omnia cum notis Danielis Heinsii, ex officina plantiniana, Anvers, 1610.
Voir aussi dans la
Bibliographie des éditions parisiennes du 16e siècle la liste des
éditions parisiennes d'Horace.
B- Editions séparées de commentaires et paraphrases de l'art poétique (sélection)
- Bade, Josse, Q. Horatii Flacci De Arte Poetica opusculum aureum ab Jodoco Badio familiariter expositum, Paris, 1500.
- Parrasio, Aulo-Gianno, Parrhasii in Flacci Artem Poeticam interpretatio, Naples, 1531. Version numérisée.
- Gaurico, Pomponio, Super Arte poetica Horatii, Rome, 1541. version numérisée.
- Pedemonte, Francesco, Philippi Pedimontii Ecphrasis in Horatii Flacci artem poeticam, Venise, 1546. Version numérisée.
- Robortello, Francesco, In librum Aristotelis de arte poetica explicationes..., Florence, Laurentius Torrentinus, 1548. Version numérisée.
- Maggi, Vincenzo, In Aristotelis librum de Poetica communes explanationes [...] et in Horatii librum de arte poetica interpretatio. Venise, Vincentius Valgrisius, 1550. version numérisée.
- Grifoli, Giacopo, Q. Horatii Flacci liber de Arte poetica I. Grifoli interpretatione explicatus, Florence, [L. Torrentino]1550. [in éd. Bâle, 1555]. Version numérisée.
- Denores, Giasone, In epistolam Q. Horatii Flacci de arte poetica Jasonis de Nores [...] interpretatio, Venise, apud Aldi filios, 1553 [in éd. Bâle, 1555]. Version numérisée de l'édition de 1554.
- Estaço, Aquiles, Achillis Statii Lusitani in Q. Horatii Flacci Poëticam commentarii. Anvers, apud Martinum Nutium, 1553. version numérisée.
- Lovisini, Francesco, F. Luisini Utinensis in Librum de Arte poetica commentarius, Venise, 1554 [in éd. Bâle, 1555]. version numérisée.
- Pigna, Giovanni Battista, Poetica horatiana, Venise, 1561 [reprint Munich, 1969]. Version numérisée.
- Sturm, Jean, Commentarii in artem poeticam confecti ex scholiis J.Sturmi, Strasbourg, 1576. Version numérisée.
C- Recueils de lieux communs et anthologies - Bade, Josse, Sylvae morales, Lyon, Treschel, 1492 [Livres II, III et une partie du IV consacrés à Horace]. Version numérisée.
- Lange, Josef, Quinti Horatii Flacci Venusini poetae lyrici Odae in locos communes ad lyricae poeseos studiosorum utilitatem digestae, Hanoviae, 1604. Version numérisée.
- Vaenius [Otto Van Veen], Quinti Horatii Flacci Emblemata Imaginibus in aes incisis notisque illustrata, Anvers, 1607. Version numérisée.
D-Sources musicales - Tritonius, Petrus, Melopoiae sive harmoniae tetracenticae super xxii genera carminum heriocum, elegiacorum, lyricorum... , Ausburg, E. Oeglin, 1507.
- Tritonius, Melodiae in Odas Horatii et quaedam alia carminum genera, Francfort, apud Christianum Egenolphum, 1535.
- Hofhaimer, Paul Harmoniae poeticae Pauli Hofheimeri, Nurimberg, apud Johan. Petreium, 1539; éd. Grantley McDonald, Ausgabe Sämtlicher Werke, III, Harmoniae Poeticae (1539) Munich, Strube Verlag, 2014.
- Geminae undeviginti odarum Horatii Melodiae, quattuor Vocibus probè adornatae, cum selectissimis Carminum, partim sacrorum, partim pro // phanorum, concentibus : additis circa finem aliis item cantionibus, matutinis, meridianis, et serotinis : Paedagogiis rectè institutis, ac scholis quibuslibet pro exercenda iuventute literaria accommodatissimis, Francfort, Christian Egenolf, 1552.
E- Éditions modernes des scolies et des commentaires1-Scolies antiques
- Pomponi Porfyrionis commentum in Horatium Flaccum recensuit A. Holder, Innsbruck, 1894.
- Scholia horatiana quae feruntur Acronis et Porphyrionis post Georgium Fabricium... edidit Franciscus Pauly... Pragues, C. Belmann, 1861. Version numérisée.
2-Scolies médiévales
- H. Botschuyver, Scholia in Horatium @ Codicum Parisinorum Latinorum 7972, 7974, 7971, Amsterdam in aedibus H. A. van Bottenburg, 1935.
- H. J. Botschuyver, Scholia in Horatium urz codicum Parisinorum Latinorum 10310 et 7973, additis nonnullis ex codicibus Parisino Latino 9345 et Leidensi Vossiano 21, Amsterdam, 1939.
- H. Botschuyver, Scholia in Horatium @ in codicibus parisinis latinis 17897 et 8223 obvia, Amsterdam in aedibus H. A. van Bottenburg, 1940.
- H. J. Botschuyver, Scholia in Horatium in codicibus latinis 17897 et 8223 obvia, quae ab Heirico autossiodorensi profecta esse videntur. vol. IV, Amsterdam, 1942.
- K. Friis-Jensen, Commentaire "Materia", in "The Ars Poetica in Twelfth-Century France", Cahiers de l'Institut du Moyen Âge grec et latin, 1990, p. 336-388, repris dans The Medieval Horace, Rome, 2015.
3-Commentaires de la Renaissance
- Dionysi Lambini Monstroliensis regii professoris, in Q. Horatium Flaccum ex fide atque auctoritate complurium librorum manuscriptorum a se emendatum,& aliquoties recognitum, & cum diuersis exemplaribus antiquis comparatum, multisque locis purgatum, commentarii copiosissimi & ab auctore plus tertia parte amplificati. Coblence, Jacob Hoelscher, 1829. Version numérisée : vol. 1, vol. 2.
- Landino, Cristoforo, In Quinti Horatii Flacci artem poeticam ad Pisones interpretationes, a cura di G. Bugada, Firenze, Sismel-Edizioni del Galluzzo, 2012.
E-Traductions
1-Traductions françaises
- Peletier, Jacques, L'art poétique d'Horace translaté de latin en rithme françoyse, Paris, Grandjean, 1541
- L'art Poetique d'Horace traduit en vers français par Jacques Peletier du Mans, Paris, Michel de Vascosan, 1545. Version numérisée.
- Les sermons satyriques du sententieux poete Horace, divisez en deux livres, interpretez en rime françoyse par Françoys Habert de Berry, avec aucunes epistres dudict Horace, Paris, Michel Fezandat et Robert Granjon, 1551. Version numérisée.
- Les Cinq Livres des Odes de Q. Horace, Flacce traduits du latin en vers françois par I. Mondot, Paris, Nicolas Poncelet, 1579. Version numérisée, Transcription partielle (wiki).
- Les Oeuvres de Q. Horace Flacce venusin prince des lyriques latins mises en vers françois, partie traduictes, parties veuës et corrigées de nouveau par M. Luc de La Porte,... Paris, Claude Micard, 1584. Version numérisée.
- Les Oeuvres de Q. Horace Flacce, latin et françois, de la traduction de Robert et Anthoine Le Chevallier d'Agneaux... Paris, Guillaume Auvray, 1588. Version numérisée.
2-Traductions et paraphrases italiennes (16e-17e)
- Dolce, Lodovico, La Poetica d’Horatio tradotta per M. Lodovico Dolce, in Vinegia per F. Bindoni, e Mapheo Pasini compagni, 1535. Rééd. 1536, version numérisée.
- I dilettevoli Sermoni, altrimenti Satire, e le morali Epistole di Horatio,... insieme con la Poetica, ridotte da M. Ludovico Dolce dal poema latino in versi sciolti volgari. Con la Vita di Horatio, Origine della satira, Discorso sopra le Satire, Discorso sopra le Epistole, Discorso sopra la Poetica, Venise, G. Giolito de' Ferrari, 1559. Version numérisée.
- Fabrini, Giovanni, L’Opere d’Oratio poeta lirico, commentate da Giovanni Fabrini da Fighine, in lingua vulgare toscana…¸ in Venetia, appresso Gio. Battista, 1566 [rééd. 1573, 1581, 1587, 1599, 1613, 1623 (version numérisée), 1663, 1670].
- Narducci, Giovanni, [Caro, Annibal ; Cristiani, Francesco Maria, Di Costanzo, Alessandro, Gonzaga, Curzio, Morelli, Cosimo, Peranda, Francesco, Quattromani, Sertorio, Tarsia, Tiberio, Tilesio, Marc’Antonio, Trissino, Gian Giorgio, Venier, Domenico] Odi diverse d’Orazio vulgarizate da alcuni nobilissimi ingegni, 1605.
- Ponze (Scipione), L’Arte Poetica d’Horatio in ottava rima, co’l testo latino appresso, nuovamente tradotta dal dottor Scipione Ponze, senza allontanarsi dal detto poeta, con la sposizione de luoghi più oscuri…, in Napoli, appresso Gio. Iacomo Carlino e Costantino Vitale, 1610.
- Nomi, Federigo, I quattro libri delle poesie liriche d’Orazio Flacco…., Firenze, G. Cinelli, 1672. Version numérisée.
- ---, Le Poesie liriche di Orazio Flacco trasportate in toscana favella… con l’aggiunta degli Epodi…, Firenze, N. Navesi, 1674.
- ---, Il libro degli Epodi di Q. Orazio Flacco…, Firenze, N. Navesi, 1675. Version numérisée.
- Matei, Loreto, Metamorfosi lirica d’Horatio parafrasato e moralizzato da Loreto Mattei…, Rieti, 1679 [rééd. Bologna, 1682, Bologna e Milano, 1714]. Version numérisée.
- Grazzini, Giulio Cesare, Della Poetica d’Orazio Flacco Venosino, parafrasi ridotta in versi italiani…, Ferrara, B. Pomatelli, 1698. Version numérisée.
- Quattromani, Sertorio, … Lettere diverse… Parafrasi toscana delle Poetica di Orazio. Il IV libro dell’Eneide di Vergilio in vero toscano. Trattato della metafora. Traduzione della medesima Poetica in verso toscano, Napoli, F. Mosca, 1714 [publication posthume : l’auteur est mort en 1611].
3- Traductions anglaises (16e-17e s.)
- The first two satires or poesyes of Horace [translated into English] meeter by Levvis Euan schoolemayter, London, 1565. EEBO, Text.
- A medicinable morall, that is, the two bookes of Horace his satyres, Englyshed according to the prescription of saint Hierome. The wailyings of the prophet Hieremieah, done into Englyshe verse. Also épigrammes., trad. Thomas Drant, London, [1566]. EEBO, Text.
- Horace his arte of poetrie, epistles, and satyrs Englished, and to the Earle of Ormounte by Tho. Drant addressed, trad.. T. Drant, London, 1567. EEBO, Text.
- De Arte Poetica, Extrait de 194 vers, traduction manuscrite par la Reine Elisabeth Ière, 1598. In Queen Elizabeth’s Englishings of Boethius, De Consolatione Philosophiae, A.D. 1593, Plutarch, De Curiositate, Horace, De Arte Poetica (part), A.D. 1598, edited form the unique MS, partly in the Queen’s hand, in the public record office, London, by Miss Caroline Pemberton, with a facsimile, London, Kegan Paul, Trench, Trübner & Co, 1899, p. 142-49. Accès libre sur googlebooks.
- Certain selected odes of Horace, Englished ; and their arguments annexed. With poems (antient and modern) of divers subiects, translated. Whereunto are added, both in Latin and English, sundry new epigrammes. Anagramms. Epitaphes., trad. John Ashmore, London, 1621. EEBO, Text.
- Odes of Horace the best of lyrick poets, contayning much morallity, and sweetnesse. Selected, and translated by Sr T.H[awkins], London, [1625]. EEBO, Images [rééd. 1631, 1635, 1638, 1652].
- Q. Horatius Flaccus : His Art of Poetry, Englished by Ben Jonson. With other Workes of the Author, never Printed before, London, 1640 EEBO, Images. Accès libre sur googlebooks de l’édition des Œuvres complètes de Ben Jonson, Londres, 1756 (p. 164 et s.). Version numérisée.
- All the odes and epodes of Horace translated into English verse : by Henry Rider, Master of Arts of Emanuel Colledge in Cambridge, London, 1638. Réédité en 1644. EEBO, Images.
- The lyrick poets, odes and satyres translated out of Horace into English verse, by J. S., [London], [1649]. EEBO, Text.
- Selected Parts of Horace, Prince of Lyricks ; and of all the Latin Poets the fullest fraught with Excellent Morality. Concluding with a piece out of Ausonius, and another out of Virgil. Now newly put into English, trad. Sir. R. Fanshawe, London, 1652. EEBO, Text.
- A banquet of essayes, fetcht out of famous Owens confectionary, disht out, and serv’d up at the table of Mecoenas. By Henry Harflete, sometime of Grayes-Inne, gent., London, 1653 [7 essais sur une épigramme d’Owen qui incluent des traductions d’Horace]. EEBO, Images.
- All Horace his lyricks, or his four books of odes, and his book of epodes Englished, London, 1653. (traducteur anonyme) EEBO, Images.
- The Tenth epistle of that first book of Horace. Imitated., London, 1656. (traducteur anonyme).
- The poems of Horace, consisting of odes, satyres, and epistles, rendred in English verse by several persons, ed. et trad. Alexander Brome, London, 1666. (inclut des traductions par Sir Richard Fanshawe et Sir Thomas Hawkins — Odes I: 7, 11, 12, 14, 15, 16, 21, 22, 24, 26, 28, 29, 31, 35, 37; Odes II: 6, 9, 11, 18, 20; Odes III: 2, 6, 14, 18, 23, 28; Epodes 4, 5, 9, 13 — Et l’art poétique de Jonson). Réédité en 1671, 1680. Version numérisée.
- Horace’s Art of poetry. Made English by the right honourable the Earl of Roscommon, London, 1680. Réédité en 1684, 1695, 1709, 1711. EEBO, Text.
- Horace his Art of Poetry, in Some New Pieces Never before Publisht. By the Aythor of the Satirs upon the Jesuites, London, 1681 (trad. John Oldham). EEBO, Images.
- The odes and epodon of Horace, in five books. Translated into English by J.H., Esq., London, 1684. (Trad. John Harington) EEBO, Images.
- The Odes, Satyrs, and Epistles of Horace. Done into English, trad. Thomas Creech, London, 1684. Réédité en 1688, 1711. Version numérisée.
- Miscellany poems, in two parts. Containing new translations out of Virgil, Lucretius, Ovid, Theocritus, and other authors. With several original poems. By the most éminent hands. Published by Mr. Dryden. London, 1688. 2e édition. Réimprimé en 1692. EEBO, Images.